Osoby fizyczne oraz prawne, które pozostają w trudnej sytuacji materialnej, nie są pozbawione możliwości obrony swoich praw przed sądami administracyjnymi. Ustawowe uregulowanie tzw. prawa pomocy pomaga zrealizować zainteresowanym stronom konstytucyjnie zagwarantowane prawo do sądu. Komu zatem przysługuje uprawnienie do skorzystania z prawa pomocy oraz jaki jest jego zakres na gruncie obowiązujących przepisów?
Zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych oraz przyznanie profesjonalnego pełnomocnika do prowadzenia sprawy przed sądami administracyjnymi w Polsce zakładają regulacje ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2018 r., poz. 1302, z późn. zm., dalej jako: „p.p.s.a.”). Przepisy wskazanego aktu prawnego stanowią o szczególnym wyjątku od ugruntowanej zasady ponoszenia kosztów w ramach toczącego się postępowania sądowoadministracyjnego. Zatem w jaki sposób osoby fizyczne oraz prawne mogą skutecznie wnioskować o przyznanie tzw. prawa pomocy szczegółowo unormowanego w art. 243 – 262 p.p.s.a.?
Zobacz też:
„Prawo pomocy” w zakresie całkowitym czy częściowym?
Analizowana instytucja prawa pomocy została określona wśród katalogu zwolnień z mocy ustawy od kosztów sądowych w art. 239 § 1 pkt 4 p.p.s.a. Szczegółowe rozwinięcie przedmiotowej regulacji znajduje się jednak w dalszych przepisach ustawy p.p.s.a. Osoba fizyczna lub prawna, która nie dysponuje określonymi środkami finansowymi, nie traci możliwości obrony swoich praw przed sądami administracyjnymi i jest uprawniona do złożenia wniosku o przyznanie prawa pomocy. W praktyce oznacza to, iż ciążący na stronie ciężar kosztów postępowania w zakresie objętym prawem pomocy zostanie przeniesiony co do zasady na budżet Skarbu Państwa. W celu skutecznego dostępu do sądów administracyjnych ustawodawca przewidział, iż z przedmiotowej możliwości skorzystać będą mogły strony postępowania toczącego się przed sądem administracyjnym, a więc co do zasady skarżący, organ, w stosunku do którego została skierowana skarga na działanie lub bezczynność, jak również uczestnicy postępowania.
W art. 244 § 1 p.p.s.a. legislator określił zakres dopuszczalnego prawa pomocy, wskazując, iż obejmuje ono zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Decyzję o zakresie, w jakim udzielone zostanie prawo pomocy, podejmuje każdorazowo sąd administracyjny właściwy dla rozpatrzenia sprawy. Podmiot mający zamiar skorzystać z powyższego uprawnienia zobligowany jest jednak zdecydować, czy wnioskować będzie o wsparcie w zakresie całkowitym, czy częściowym. Prawo pomocy w zakresie całkowitym dotyczy zwolnienia od kosztów sądowych oraz ustanowienia pełnomocnika (art. 245 § 2 p.p.s.a.). Natomiast powołanie się na częściowe prawo pomocy oznacza w praktyce konieczność precyzyjnego określenia, z jakich elementów ustawowego zwolnienia podmiot chciałby skorzystać.
Niezbędne jest zatem określenie, czy strona zamierza wnioskować odnośnie do zwolnienia od opłat sądowych (w całości lub w części) lub od wydatków albo od opłat sądowych i wydatków lub zainteresowana będzie tylko ustanowieniem pełnomocnika (art. 245 § 3 p.p.s.a.). Możliwe jest zatem przyjęcie niejednolitej konstrukcji wniosku, co uzależnione będzie od indywidualnej sytuacji materialnej podmiotu i jego potrzeb. W tym zakresie zwraca się uwagę, że rolą sądu administracyjnego jest każdorazowe zbadanie zasadności przyznawanego prawa pomocy, a przede wszystkim rozważenie zakresu udzielonej pomocy, mając na względzie, iż powinna ona dotyczyć przypadków szczególnie tego wymagających. Naczelny Sąd Administracyjny w postanowieniu z dnia 14 stycznia 2014 r. (sygn. akt II FZ 1218/13) wypowiedział się w przedmiocie analizowanej instytucji, podkreślając, że: „Celem instytucji prawa pomocy, która w istocie oznacza dofinansowanie strony postępowania przez Skarb Państwa, jest zagwarantowanie prawa do sądu osobom najuboższym (w tym również osobom prawnym oraz innym jednostkom organizacyjnym), znajdującym się w wyjątkowo złej sytuacji materialnej, które całkowicie nie są w stanie wygospodarować środków na pokrycie kosztów związanych z dochodzeniem swych praw przed sądem”.
Przyznanie prawa pomocy a właściwa forma złożenia wniosku
Osoba fizyczna lub prawna może zwrócić się do sądu administracyjnego rozpoznającego sprawę z wnioskiem o udzielenie prawa pomocy zarówno przed wszczęciem postępowania sądowoadministracyjnego, jak i na każdym jego etapie (art. 243 p.p.s.a.). Powyższe uprawnienie nie jest ograniczone jedynie do sądu pierwszej instancji i może być skutecznie zgłaszane przed Naczelnym Sądem Administracyjnym. W każdym przypadku skierowanie przedmiotowego wniosku zwolnione jest od opłat sądowych. Tym samym w praktyce prawo pomocy może zostać przyznane stronie jedynie na jej wniosek, a działanie sądu administracyjnego z urzędu jest niemożliwe. Przedłożenie wniosku o udzielenie prawa pomocy nie podlega ustawowym ograniczeniom ze względów ilościowych, co oznacza, że uprawniony podmiot może wielokrotnie składać przedmiotowe prośby o zwolnienie z ponoszenia kosztów sądowych, nawet jeżeli dotyczy to tylko jednej sprawy.
Niemniej ustawodawca przewidział, że wnioskowanie o przyznanie prawa pomocy odbywa się w oparciu o regulacje wskazane w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 19 sierpnia 2015 r. – w sprawie określenia wzoru i sposobu udostępniania urzędowego formularza wniosku o przyznanie prawa pomocy w postępowaniu przed sądami administracyjnymi oraz sposobu dokumentowania stanu majątkowego, dochodów lub stanu rodzinnego wnioskodawcy (Dz.U. z 2015 r., poz. 1257 z późn. zm.). Niezbędne wydaje się zwrócenie uwagi, iż w ramach przedmiotowego rozporządzenia określone zostały dwa rodzaje wzorów formularza – dla osób fizycznych, oznaczony jako „PPF” oraz dla osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, określany jako „PPPr”. Oznacza to, iż przedłożenie do sądu administracyjnego wniosku, który nie czyni wymaganiom formalnym według określonego wzoru formularza, stanowić będzie podstawę do pozostawienia przez sąd takiego wniosku bez rozpatrzenia zgodnie z art. 257 p.p.s.a. (por. postanowienie NSA z dnia 23 stycznia 2015 r., sygn. akt I OZ 28/15).
Warunkiem przyznania prawa pomocy jest złożenie w ramach formularza oświadczenia dotyczącego danych o stanie majątkowym i dochodach. Art. 252 p.p.s.a. regulujący kwestię treści wniosku wskazuje, że w przypadku osób fizycznych niezbędne będą informacje na temat stanu rodzinnego oraz oświadczenia strony o niezatrudnieniu lub niepozostawaniu w innym stosunku prawnym z pełnomocnikiem.
Jakie są przesłanki udzielenia prawa pomocy?
Należy zwrócić uwagę, że regulacja ustawowa przedstawiona w art. 246 p.p.s.a. stanowiąca o przesłankach udzielenia prawa pomocy posługuje się zwrotami niedookreślonymi, w związku z czym może wprowadzać w błąd lub tworzyć uzasadnione wątpliwości co do właściwej interpretacji przypadków, w których strona może skutecznie ubiegać się o zwolnienie od ponoszenia danych wydatków. Mając na względzie, iż art. 246 § 1 i § 2 p.p.s.a. określa, że ciężar udowodnienia okoliczności uzasadniających ubieganie się o prawo pomocy spoczywa na stronie, niezbędne jest każdorazowe oraz indywidualne dokonanie analizy możliwości wnioskowania o taką pomoc dla podmiotu, który zmaga się z trudnościami finansowymi.
Przepisy ustawy regulują, że przyznanie prawa pomocy w przypadku osób fizycznych może nastąpić w zakresie całkowitym, jeżeli osoba taka wykaże, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania, a w zakresie częściowym w sytuacji, gdy nie będzie mogła ponieść pełnych kosztów postępowania bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Z kolei w stosunku do osób prawnych ustawodawca wskazał, że prawo pomocy może być przyznane takiemu podmiotowi lub innej jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej w zakresie całkowitym, gdy strona wykaże, że nie ma żadnych środków na poniesienie jakichkolwiek kosztów postępowania, natomiast w zakresie częściowym – jeżeli nie ma dostatecznych środków na poniesienie pełnych kosztów postępowania.
Mając na uwadze sposób nieostrego uregulowania analizowanej problematyki, wskazać trzeba, że o kwestii przyznania prawa pomocy nie będzie decydowała jedynie wysokość zarobków czy osiąganych przychodów strony, ale prawdopodobnie całościowy stan majątkowy podlegający ocenie sądu administracyjnego. Z całą pewnością weryfikacji mogą zostać poddane kwestie istniejących wierzytelności, nieruchomości, zdolności kredytowej, posiadanych środków trwałych czy nawet oszczędności. W tym zakresie niezbędne wydaje się skorzystanie ze wsparcia wykwalifikowanych ekspertów, którzy pomogą przeprowadzić właściwą analizę sytuacji prawnej oraz finansowej osoby ubiegającej się o prawo pomocy wraz z przygotowaniem wymaganych prawem formularzy dostosowanych do indywidualnych potrzeb Klientów.
Autor: radca prawny Robert Nogacki
