Starzenie i kurczenie się społeczeństwa wymaga pilnego zwiększenia dzietności oraz poziomu zatrudnienia. Jednak samo wprowadzenie zasiłku wychowawczego w wysokości 500 zł miesięcznie na drugie i kolejne dziecko do 18 roku życia i na każde dziecko w przypadku rodzin mniej zamożnych, może nie stanowić wystarczającej zachęty do posiadania większej liczby dzieci.
Główne cele dla polityki społecznej w expose premier Beaty Szydło zostały określone właściwie i odpowiadają potrzebom wynikającym z sytuacji społeczno-gospodarczej. Prognozowane kurczenie się zasobów pracy zagraża wzrostowi gospodarczemu i może negatywnie odbić się na sytuacji społecznej. Jednak samo wprowadzenie zasiłku wychowawczego w wysokości 500 zł miesięcznie może nie wystarczyć, aby w Polsce rodziło się więcej dzieci. Świadczenia pieniężne w ograniczonym stopniu przyczyniają się do wzrostu dzietności. W Polsce w ostatnich latach istotnie rosły wydatki na politykę rodzinną – z 27 mld zł w 2012 r. do 34 mld zł w 2014 – ale nie towarzyszył temu wzrost wskaźnika urodzeń. Problemem jest nie ilość wydanych środków, ale ich nieodpowiednie i niesystemowe rozdysponowanie. Świadczy o tym choćby praktycznie żaden wpływ tzw. becikowego na poziom dzietności i skłonność do posiadania dzieci.
Rozwiązaniami, które najlepiej przekładają się na zwiększenie skłonności do posiadania dzieci, a zatem mogą istotnie zwiększyć poziom dzietności w Polsce, jest dostępność do usług i rozwiązań, które pozwalają skuteczniej łączyć posiadanie dzieci z aktywnością zawodową. Przede wszystkim chodzi o dostępność do opieki nad dziećmi młodszymi, do 3 roku życia. Tymczasem z expose wynika, że nowy rząd zamierza rozszerzyć sieć dostępnych placówek przedszkolnych, a zatem świadczących opiekę dla dzieci powyżej 3 roku życia.
Natomiast największy deficyt dotyczy właśnie opieki nad dziećmi młodszymi. Do 2012 r. tylko 6 proc. dzieci w wieku do trzech lat korzystało w Polsce ze żłobków – to trzeci od końca wynik w Unii Europejskiej. W 2004 r. w żłobkach było ok. 25 tys. miejsc. Obecnie jest ich ok. 62 tys. w ramach różnych form opieki instytucjonalnej wprowadzonych ustawą żłobkową z 2011 r. Widać więc wyraźny wzrost, ale niedostateczny w stosunku do potrzeb. W ponad 80 proc. gmin nadal brakuje jakiejkolwiek oferty opieki dla dzieci do lat trzech, a w gminach wiejskich tylko 9 proc. gmin prowadzi tego typu placówki. Wprowadzenie programu 500+ może nie przyczynić się zatem do wystarczającego wzrostu liczby dzieci i odwrócenia niekorzystnych trendów demograficznych. Dodatkowo te niekorzystne trendy mogą zostać wzmocnione przez obniżenie wieku emerytalnego, ponieważ spowoduje ono ubytek z rynku pracy znacznej części pracowników.
Ważnym celem programu 500+, jest ograniczenie ubóstwa w rodzinach z dziećmi. Program może okazać się skutecznym narzędziem w tym obszarze. Według pojawiających się szacunków koszt wprowadzenia programu 500 plus ma wynosić ok. 22-25 mld zł rocznie, przy założeniu braku istotnych zmian w poziomie dzietności. Jest to kwota stanowiąca ponad 60% dotychczasowych całkowitych wydatków na politykę rodzinną w Polsce. Zakładając, że celem programu jest zmniejszenie ubóstwa należy ograniczyć wypłatę zasiłku wychowawczego wyłącznie do rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, przy czym należy zweryfikować zapisany w projekcie próg dochodowy dostępu do zasiłku. Nie jest jasny mechanizm, według którego ustalono próg dochodowy w wysokości 800 zł miesięcznie na członka rodziny. Zdecydowanie lepszym rozwiązaniem, zamiast ustalenia nowego, byłoby wykorzystanie istniejącego progu dochodowego obowiązującego dla zasiłków rodzinnych, który od 1 listopada 2015 r. wynosi 674 zł netto na osobę w rodzinie. Przyniosło by to analogiczne efekty w zakresie ograniczania ubóstwa, przy znaczącym obniżeniu kosztów programu. Zastosowanie kryterium dochodowego do zasiłku wychowawczego pozwoliłoby na ograniczenie grupy uprawnionych z szacowanych 3,8 mln do ok. 2,1 mln co pozwoliłoby zmniejszyć poziom wypłat o ok. 10 mld zł rocznie, a jednocześnie wsparcie trafiłoby do rodzin najbardziej potrzebujących, żyjących w sferze ubóstwa i zagrożonych wykluczeniem społecznym. Aby zastosowanie progu dochodowego nie powodowało znacznej obniżki dochodu po jego przekroczeniu proponujemy zastosowanie zasady złotówka za złotówkę, która zacznie obowiązywać w świadczeniach rodzinnych od 1 stycznia 2015 r. Dzięki temu zmniejszenie poziomu świadczenia będzie proporcjonalne do poziomu przekroczenia progu dochodowego, a zatem wyeliminowany będzie czynnik tzw. pułapki ubóstwa, która powoduje, że osoby uprawnione do świadczeń społecznych powstrzymują się od podejmowania pracy zarobkowej w obawie przed ich utratą.
Komentarz dr Grzegorza Baczewskiego, dyrektora departamentu dialogu społecznego i stosunków pracy Konfederacji Lewiatan
