22 maja 2023 r. weszła w życie ustawa o fundacji rodzinnej. Wprowadza ona do polskiego systemu prawnego fundację rodzinną – podmiot tworzony w celu gromadzenia majątku i zarządzania nim w interesie beneficjentów fundacji oraz w celu spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów fundacji. W intencji autorów ustawy fundacja rodzinna ma stanowić narzędzie stworzone przede wszystkim z myślą o ułatwieniu procesu sukcesji w polskich firmach rodzinnych.
Fundacja rodzinna posiada osobowość prawną, a założycielem fundacji rodzinnej jest fundator, którym może być jedynie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych. Nie będzie zatem możliwości utworzenia fundacji rodzinnej przez spółkę handlową lub inne osoby prawne. Fundacja rodzinna może powstać zarówno za życia fundatora, na podstawie aktu założycielskiego sporządzonego przez notariusza, jak i po jego śmierci, na podstawie testamentu sporządzonego przez fundatora. Osobowość prawną fundacja rodzinna uzyska z chwilą wpisu do rejestru fundacji rodzinnych. Zgodnie z ustawą celem fundacji rodzinnej ma być gromadzenie majątku fundatora i zarządzanie nim w interesie beneficjentów oraz spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów.
STATUT FUNDACJI RODZINNEJ
Podstawowym, a zarazem kluczowym dokumentem regulującym działalność fundacji rodzinnej jest jej statut. Powinien on określać szczegółowe cele fundacji rodzinnej i zasady jej funkcjonowania, aby zapewnić w przyszłości realizację woli fundatora. Co istotne, w wielu sprawach ustawa pozostawia fundatorowi swobodę uregulowania ich w statucie fundacji rodzinnej, w tym kwestię zasad zmiany samego statutu.
Zakres prowadzonej działalności
Działalność gospodarcza fundacji rodzinnej jest możliwa, ale jest ograniczona przepisami ustawy, tj. fundacja rodzinna będzie mogła prowadzić działalność gospodarczą tylko w następującym zakresie:
• zbywania mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia,
• najmu, dzierżawy lub udostępniania mienia do korzystania na innej podstawie,
• przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju lub za granicą, a także uczestnictwa w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach,
• nabywania i zbywania papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze,
• udzielania pożyczek określonym w ustawie podmiotom,
• obrotu zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z jej działalnością,
• produkcji produktów roślinnych i zwierzęcych na zasadach określonych w ustawie,
• gospodarki leśnej.
Należy podkreślić, że fundacje rodzinne mogą przystępować do spółek w charakterze wspólnika, co daje możliwość wykorzystania fundacji jako podmiotu kontrolującego holding firmy rodzinnej.
Wartość majątku wnoszonego do fundacji
Majątek fundacji rodzinnej wnosi do niej jej fundator, a także określa on w statucie wartość wnoszonego majątku – minimalna wartość majątku wynosi 100 tys. złotych. Ponadto majątek ten może pochodzić z darowizn, spadków i zapisów oraz z prowadzonej przez fundację działalności gospodarczej. Warto podkreślić, że statut fundacji może m.in. wskazać zasady inwestowania majątku fundacji rodzinnej.
Beneficjenci
Fundator określa w statucie beneficjentów fundacji rodzinnej, którymi mogą być zarówno osoby fizyczne, organizacje pozarządowe, jak i sam fundator. Beneficjenci mogą być uprawnieni do otrzymywania od fundacji rodzinnej świadczeń określonych w statucie lub do otrzymania mienia fundacji w przypadku jej rozwiązania. Świadczenie od fundacji rodzinnej będzie mogło być przyznane pod warunkiem np. osiągnięcia określonego wieku lub ukończenia edukacji albo z zastrzeżeniem terminu.
Organy fundacji
Podobnie jak w przypadku spółek kapitałowych, w fundacji rodzinnej przewidziano funkcjonowanie organów, tj. obowiązkowego zarządu, który będzie prowadził sprawy fundacji, rady nadzorczej, która będzie pełnić funkcje nadzorcze, oraz zgromadzenia beneficjentów, któremu również przyznano wiele istotnych kompetencji. O ile statut nie stanowi inaczej, powołania i odwołania członków zarządu dokonuje fundator, a po śmierci fundatora – rada nadzorcza, jeżeli została ustanowiona. W przypadku śmierci fundatora i braku rady nadzorczej, powołania i odwołania członków zarządu dokonuje fundator, a po śmierci fundatora – rada nadzorcza, jeżeli została ustanowiona. W przypadku śmierci fundatora i braku rady nadzorczej, powołania i odwołania członków zarządu dokonuje zgromadzenie beneficjentów.
Warto zwrócić uwagę na to, że planując wykorzystanie fundacji rodzinnej w sukcesji, ważny jest aspekt personalny obsady stanowisk w zarządzie i radzie nadzorczej fundacji rodzinnej oraz ich kompetencji, ponieważ są to organy, które przejmą kontrolę nad sprawami fundacji po śmierci fundatora.
Solidarna odpowiedzialność Fundacja rodzinna jest odpowiedzialna solidarnie z fundatorem za jego zobowiązania, również te, które powstały przed jej utworzeniem, i nie jest możliwe wyłączenie tej odpowiedzialności bez zgody wierzyciela. Oznacza to, że wierzyciel fundatora może domagać się zapłaty takich wierzytelności zarówno od fundatora, jak i od fundacji rodzinnej. Granicą odpowiedzialności fundacji rodzinnej będzie jednak zawsze wartość majątku, który fundacja otrzyma od fundatora. Celem tych regulacji jest ochrona wierzycieli fundatora, tak aby ich sytuacja nie pogorszyła się, pomimo tego, że fundator przekaże swój majątek fundacji.
ROZWIĄZANIE FUNDACJI
Istnieje kilka możliwości rozwiązania fundacji rodzinnej, np. z uwagi na przyczyny wskazane w jej statucie albo ze względu na realizację celu fundacji. Rozwiązanie fundacji następuje przy tym w powiązaniu z uchwałą właściwych organów fundacji. Również sąd rejestrowy uzyskał uprawnienia w zakresie orzekania o rozwiązaniu fundacji pod warunkiem wystąpienia określonych okoliczności wskazanych w ustawie. Lista podmiotów uprawnionych do rozwiązania fundacji jest szeroka, a okoliczności mają charakter nieprecyzyjny, co może rodzić obawy o ryzyko rozwiązania fundacji w sposób sprzeczny z wolą fundatora. W tym sensie ustawa niekoniecznie daje pełną gwarancję trwałości istnienia fundacji rodzinnej.
Przewidziane w polskim prawie uprawnienia zachowkowe poszczególnych członków rodziny często stanowią przeszkodę w swobodnym dysponowaniu majątkiem przez właściciela firmy rodzinnej wobec tych członków rodziny, którzy zainteresowani są kontynuacją działalności biznesowej. Ustawa wprowadzi pewne zmiany w tym zakresie. Należy zaznaczyć, że majątek wniesiony przez fundatora jako fundusz założycielski fundacji nie będzie doliczany do zachowku, jeżeli fundator umrze nie wcześniej niż po 10 latach od dokonania transferu do fundacji rodzinnej. W takim przypadku wkład do fundacji zostanie wyłączony spod zakresu roszczeń zachowkowych. Dodatkowo świadczenia otrzymane od fundacji rodzinnej przez beneficjenta uprawnionego do zachowku obniżą wartość jego zachowku. Ustawa umożliwia też żądanie odroczenia płatności zachowku, jak również rozłożenia go na raty lub w szczególnych przypadkach jego obniżenia, o czym będzie decydował sąd.
OPODATKOWANIE DZIAŁANIA FUNDACJI
Istotne jest podkreślenie najważniejszych aspektów podatkowych działania fundacji rodzinnej. Zasadą jest zwolnienie fundacji rodzinnej z opodatkowania podatkiem dochodowym do czasu wypłaty majątku na rzecz beneficjenta fundacji lub jej likwidacji. Wyjątkiem jest sytuacja, w której prowadzi ona działalność wykraczającą poza zakres działalności przewidziany dla fundacji rodzinnej.
Zgodnie z przepisami zwolnienie fundacji rodzinnej z opodatkowania dotyczy takich przysporzeń majątkowych fundacji, jak:
• otrzymanie majątku od fundatora lub w formie darowizn od innych osób,
• dywidendy otrzymane od spółek zależnych,
• dochody z tytułu sprzedaży akcji (jak też wszelkich działań restrukturyzacyjnych dotyczących akcji w spółkach akcyjnych),
• dochody z papierów wartościowych i instrumentów finansowych,
• odsetki od pożyczek udzielonych beneficjentom lub spółkom zależnym od fundacji rodzinnej,
• dochody z najmu i dzierżawy,
• dochody przedsiębiorstwa rolnego (pod pewnymi warunkami).
Natomiast prowadzenie przez fundację rodzinną działalności innej niż wskazana powyżej, w tym np. działalności operacyjnej oraz zbycia mienia, które było nabyte przez fundację rodzinną wyłącznie w celu dalszej odsprzedaży, podlegać będzie opodatkowaniu podatkiem dochodowym w wysokości 25 proc.
Niestety na tle przepisów ustawy pojawiają się także pewne wątpliwości, np. dyskusyjne jest zwolnienie z opodatkowania sprzedaży udziałów w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, jak też ogółu praw i obowiązków w spółkach osobowych przez fundację rodzinną. Literalna wykładnia przepisów wskazuje, że dochód z tytułu sprzedaży tych praw będzie podlegał wskazanemu powyżej opodatkowaniu w wysokości 25 proc., zatem zmiana planów sukcesyjnych po wniesieniu tego majątku do fundacji rodzinnej może wiązać się z ryzykiem sankcyjnego opodatkowania tych nowych planów.
Natomiast wypłata z fundacji rodzinnej na rzecz beneficjenta podlega w pierwszej kolejności opodatkowaniu po stronie samej fundacji w wysokości 15 proc. wypłaconej kwoty lub pozostawionego do dyspozycji beneficjentów lub fundatora majątku.
W przypadku likwidacji fundacji rodzinnej wypłata majątku fundacji jest także opodatkowana powyższym podatkiem, ale w tym przypadku w podstawie opodatkowania fundacja może uwzględnić (w przeciwności do wypłaty na rzecz beneficjenta bez likwidacji) koszty uzyskania przychodów poniesione przez fundatora związane z wydawanym majątkiem. W rezultacie opodatkowanie w tym przypadku może być niższe. Natomiast beneficjent fundacji rodzinnej, będący członkiem najbliższej rodziny fundatora, jak też sam fundator będą co do zasady zwolnieni z opodatkowania z tytułu uzyskanych od fundacji rodzinnej świadczeń. Zasada ta może ulec zaburzeniu w zależności od sposobu nabycia majątku przez fundację. Kwestia ta zatem wymaga odpowiedniej strukturyzacji.
Pozostali beneficjenci (inni niż członkowie najbliższej rodziny) będą opodatkowani od otrzymanych wypłat z fundacji rodzinnej w wysokości 15 proc. Opodatkowanie to wystąpi także w przypadku wypłaty przez fundację na rzecz beneficjentów będących najbliższą osobą dla fundatora świadczenia w części niepochodzącej z mienia wniesionego przez fundatora.
Niestety na etapie prac parlamentarnych ostatecznie upadły pomysły możliwości opodatkowania estońskim CIT podmiotów, które bezpośrednio lub pośrednio są własnością fundacji rodzinnych. Nie znalazły także akceptacji regulacje pozwalające na przeniesienie do polskich fundacji rodzinnych majątków zagranicznych fundacji na preferencyjnych warunkach opodatkowania dla beneficjentów.
W zakresie zagadnień podatkowych należy wspomnieć, że ustawa przewiduje obowiązek fundacji rodzinnej do przekazywania organom Krajowej Administracji Skarbowej określonych informacji dotyczących fundacji i beneficjentów, tj. listy beneficjentów, spisu mienia (spis ten zawiera informacje o osobie wnoszącej mienie do fundacji rodzinnej, a także określenie rodzaju i wartości składników mienia) oraz informacji o świadczeniach lub mieniu przekazanym w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.
Jak już wcześniej wspomniano, fundacja rodzinna będzie odpowiadała solidarnie za zobowiązania podatkowe fundatora. Jednak odpowiedzialność ta ograniczona jest do wartości majątku wniesionego do fundacji bez możliwości jej ograniczenia, co może wprowadzać niepewność wobec rzeczywistej wartości aktywów fundacji rodzinnej i ich bezpieczeństwa.
Według badań Instytutu Biznesu Rodzinnego aż 87 proc. założycieli firm uważa swoje przedsiębiorstwo za rodzinne i potencjalnie będzie dążyło do przekazania go kolejnemu pokoleniu. Natomiast tylko 8 proc. sukcesorów chce przejąć władzę w firmach swoich rodziców.
Autorzy: Piotr Andrzejczak, Grzegorz Sprawka, Joanna Wierzejska, Jakub Wieszczeczyński
